akıl yürütme biçimleri: tümevarım (endüksiyon) (bu içerik, ömer yıldırım tarafından hazırlanmıştır.) tek tek olgulardan yola çıkarak genel önermelere ulaşabilmek için izlenen düşünme yoluna, tümevarım ya da endüksiyon denir. diğer bir deyişle özelden genele, tikelden tümele giden akıl yoludur. tümevarım, zihnin tikelden tümele gidiş yoludur. bir bütünün parçalarına dayanarak o bütün hakkında bir hüküm vermeye tümevarım denir. tümevarım, eksik veya tam olarak karşımıza çıkabilir. tam tümevarım, bir bütünü oluşturan parçaların hepsini tek tek ele alarak o bütün hakkında bir yargıya varmaya denir. buna şekilsel tümevarım da denilmektedir. şekilsel tümevarıma bir örnek: - pazartesi, salı, çarşamba, perşembe, cuma, cumartesi ve pazar günlerinin hepsi 24 saattir. - pazartesi, salı, çarşamba, perşembe, cuma, cumartesi ve pazar günleri bir haftanın bütün günleridir. - o hâlde haftanın günleri, 24’er saattir. hafta parçaların oluşturduğu bir bütündür. haftanın parçaları olan günler teker teker ortak özellikleriyle birlikte sayılmış ve günler hakkında hüküm verilmiştir. günler haftanın bütün parçaları olduğundan, bu hüküm hafta için de geçerlidir. aristoteles’in tümevarımdan kastı işte bu şekilde akıl yürütmeyle ortaya çıkan tümevarımdır. yani şekilsel tümevarımdır. eksik tümevarım ya da diğer adlarıyla büyültücü tümevarım ya da bilimsel tümevarım ise bir bütünü oluşturan parçaların hepsine değil de bir kısmına bakarak bütün hakkında hüküm vermek ve kanunlara ulaşmak demektir. örneğin arşimed, suya batan birkaç cismi üst üste gözlemleyerek bu gözlemleri sonucunda o meşhur çıkarımına ulaşmıştır: “bir sıvıya daldırılan bir cisim, aşağıdan yukarıya doğru bir itme kuvvetinin etkisinde kalır. bu kuvvet, cismin taşırdığı sıvının ağırlığına eşittir.” burada da görüleceği üzere arşimed, aynı sonuca ulaşan birkaç gözlem sonucunda genel bir kanıya varmış ve hükmünü bu yönde vermiştir. işte deneysel bilimlerin kullandığı tümevarım, bu eksik tümevarımdır. eksik tümevarıma bir örnek: - insan canlıdır ve beslenir. - hayvan canlıdır ve beslenir. - bitki canlıdır ve beslenir. - o hâlde tüm canlılar beslenir. bu örnekte görüleceği üzere insan, hayvan ve bitki özellerinden yola çıkarak “tüm canlılar” geneline ulaşılmış ve tümel bir yargıda bulunulmuştur. yani insan, hayvan ve bitki, tüm canlı skalasını temsilen kabul edilmiştir. işte bu tümel yargıya ulaşma sistemine, eksik tümevarım denilmektedir. bu iki tümevarım biçimi arasında şöyle bir fark söz konusudur: birinci tümevarımda, yani tam tümevarımda sonuç zorunludur. ikinci tümevarımda, yani eksik tümevarımda ise sonuç olumsal, yani muhtemeldir. klasik mantık disiplininin uğraştığı ve ele aldığı tümevarım, birinci türden tümevarımdır. şimdi birinci türden tümevarıma, yani tam tümevarıma bir örnek daha vereceğiz ve bu örnek aristoteles’in doğrudan kendi örneği olacak. aristoteles şöyle bir örnek ortaya koymuştur: - insan, at ve katır uzun ömürlü canlılardır. - bütün safrasız hayvanlar; insan, at ve katırdır. - o hâlde bütü