kutşuk devleti ya da ikinci göktürk devleti kürşat ayaklanması soucunda kurulmuştur. çin egemenliğinde bulunan türkler çeşitli isyanlar çıkarmıştır. bu isyanlardan biri de kürşad ayaklanmasıdır. kürşad ve 39 arkadaşı ile birlikte çin sarayında esir olan urku tigin'i kurtarmak için çin sarayını basmıştır. kürşad başarısız olsa da bağımsızlık düşüncesinin simgesi olmuştur. benzer bir yöntemle nişufu adlı bir ayaklanma da meydana gelmiştir. bu ayaklanmadan sonra türklerde bağımsızlık duygusu artmış ve kutluk devleti kutluk kağan tarafından kurulmuştur. kutluk kağan derleyen ve toplayan anlamına gelen "ilteriş"unvanını almıştır. ülke güvenliği için merkezi ötüken'den karakurum'a taşımıştır. ilteriş kağan'dan sonra başa kapkan kağan geçmiştir. kapkan kağan çin'i baskı altına almıştır. çin'e 25 sefer düzenlemiştir. bolcu savaşı yapılmıştır. bılcu savaşı kutluk devleti ile türgişler arasında meydana gelmiştir. kargan savaşı uygurlarla yapılan bir savaştır. bilge kağan budizmin tanınmasını kurultya sunmuştur lakin kabuş edilmemiştir. bilge kağan'dan sonra ülkede istikrar bozulmuştur. orhun yazıtlarını diken ikinci köktürk devletidir. ilk yazılı eserlerdir. yolluğ tigin yazmıştır. bilge kağan, kültigin ve vezir tonyukuk adına dikilmiştir. günümüzde moğolistan sınırında yer almaktadır. orhun yazıtlarını ilk çözümleyen wilhelm thomsen'dir. danimarkalı bir bilim adamıdır. ilk çözülen kelime "tengri" yani tanrı kelimesidir.